اگر تمام آثار باستانی ایرانی که در موزه‌های جهان نگهداری می‌شوند را جمع‌آوری کنیم، می‌توانیم یک موزه بین‌المللی اختصاصی برای تمدن پارسی بسازیم! هزاران شیء ارزشمند از دوران هخامنشیان، ساسانیان، اشکانیان و حتی تمدن‌های کهن‌تر ایران در سراسر جهان پراکنده شده‌اند. برخی از این آثار در معتبرترین موزه‌های دنیا مانند موزه لوور، موزه بریتانیا و موزه متروپولیتن نیویورک به نمایش گذاشته شده‌اند. اما سؤال اینجاست که چگونه این آثار از ایران خارج شده‌اند و چه تعداد از آن‌ها در مجموعه‌های جهانی جای گرفته‌اند؟ در این مقاله به بررسی این موضوع می‌پردازیم.
خروج آثار باستانی ایران؛ چه زمانی و چرا؟
اگر بخواهیم تاریخ خروج آثار باستانی ایران را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که هزاران شیء ارزشمند طی قرون گذشته از کشور خارج شده و حالا در موزه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شوند. اما این اتفاق چگونه رخ داده و در چه دوره‌هایی شدت گرفته است؟
۱. دوران قاجار؛ آغاز تاراج گنجینه‌های ایران
- ضعف حکومت و نفوذ خارجی‌ها باعث شد که باستان‌شناسان اروپایی آزادانه در ایران حفاری کنند.
- قراردادهای استعماری، مانند قرارداد ۱۹۰۰ با فرانسه، اجازه خروج رسمی آثار را داد.
- ناصرالدین‌شاه و سایر پادشاهان قاجار، برخی از این آثار را به کشورهای غربی هدیه کردند.
۲. دوران پهلوی؛ ادامه حفاری و فروش آثار
- فروش و قاچاق آثار در دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ شدت گرفت.
- منشور کوروش و گنجینه جیحون در این دوره از ایران خارج شدند.
- حفاری‌های گسترده در تخت جمشید و شوش، آثار ارزشمندی را به موزه‌های جهان برد.
چند اثر باستانی ایران در موزه‌های جهان نگهداری می‌شود؟
ایران، به عنوان یکی از کهن‌ترین تمدن‌های جهان، میزبان آثار هنری، تاریخی و باستانی فراوانی بوده است. اما متأسفانه بخش زیادی از این گنجینه‌های ارزشمند در طول تاریخ به طرق مختلف از کشور خارج شده‌اند. تخمین زده می‌شود که بیش از 50 هزار اثر تاریخی ایرانی در موزه‌های مختلف جهان نگهداری می‌شوند. برخی از مهم‌ترین این موزه‌ها عبارت‌اند از:
1.موزه بریتانیا (انگلستان)
موزه بریتانیا بزرگترین و مهم‌ترین مجموعه‌های آثار ایرانی را در خود دارد. بیش از 13 هزار قطعه آثار باستانی ایران در این موزه وجود دارد!
برخی از این آثار عبارت‌اند از:
- منشور کوروش (نسخه اصلی)
- گنجینه جیحون شامل مجسمه‌های طلایی مربوط به دوره هخامنشی
- ظروف سفالی و سنگی متعلق به دوره‌های باستانی ایران
2.موزه متروپولیتن نیویورک (آمریکا)
این موزه دارای مجموعه‌ای بیش از 10 هزار قطعه از آثار ایران باستان است! از جمله:
- جواهرات و ظروف مربوط به دوران هخامنشی
- نقوش برجسته ساسانی
- مهرها و الواح گلی مربوط به تمدن‌های نخستین ایران
3.موزه آرمیتاژ روسیه
موزه آرمیتاژ سن‌پترزبورگ یکی از مهم‌ترین مراکز نگهداری آثار باستانی ایران در جهان است. در این موزه، 3100 قطعه گنجینه ارزشمند از تمدن‌های مختلف ایرانی، از ایلام تا ساسانیان، به نمایش گذاشته شده است.
- دوره ایلامی: شامل ۵۵ ظرف منقوش مربوط به هزاره چهارم تا سوم پیش از میلاد که در اوایل قرن بیستم به این موزه انتقال یافت.
- دوره هخامنشی: مجموعه‌ای از آثار ارزشمند مانند تکه‌ای از نقش‌برجسته تخت جمشید، کاسه‌های طلایی با دسته‌هایی به شکل شیر، و جواهرات طلا و سنگ‌های قیمتی.
- دوره اشکانی: آثار مهمی از نسا، از جمله تکوک‌های عاج و پلاک‌های سفالی که نشان‌دهنده هنر و فرهنگ این دوره هستند.
- دوره ساسانی: بزرگترین مجموعه ظروف نقره‌ای ساسانی در جهان، شامل بشقاب‌هایی با صحنه‌های شکار سلطنتی، که این موزه را به یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های آثار این دوره تبدیل کرده است.
4.موزه لوور (فرانسه)
موزه لوور نیز یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های آثار باستانی ایران را در خود جای داده است. این موزه دارای 2500 قطعه از مهم‌ترین آثار باستانی ایرانی است که شامل:
- منشور کوروش (نمونه‌ای از آن در لوور نگهداری می‌شود)
- سرستون‌های هخامنشی
- ظروف و کتیبه‌های گلی مربوط به دوران ایلامی
5.ایتالیا، ژاپن و اسرائیل!
آثار باستانی ایران در موزه‌های کشورهای مختلف جهان نگهداری می‌شوند که نشان‌دهنده غنای فرهنگی و تاریخی این سرزمین است. در ادامه، به برخی از این آثار در ایتالیا، ژاپن و اسرائیل اشاره می‌کنیم:
ایتالیا: (1250 قطعه)
- نسخه خطی شاهنامه فردوسی: یکی از کهن‌ترین نسخه‌های دست‌نویس شاهنامه، مربوط به سال ۱۲۱۷ میلادی، در کتابخانه ملی فلورانس نگهداری می‌شود. این نسخه از منابع اصلی برای تصحیح شاهنامه محسوب می‌شود.
- نمایشگاه‌های موقت: در سال‌های اخیر، نمایشگاه‌هایی مانند «شیر و گاو ایران باستان در اکویی‌لیا» در موزه ملی باستان‌شناسی اکویی‌لیا برگزار شده که ۲۹ شیء ارزشمند از دوران هخامنشی تا ساسانی را به نمایش گذاشته است.
ژاپن: (1200 قطعه)
- موزه میهو: این موزه در شهر شیگاراکی، مجموعه‌ای از آثار باستانی ایران را در خود جای داده است، از جمله:
- گردن‌بند زرین هخامنشی: گردن‌بندی از دوران هخامنشی با نگین‌های لاجورد، فیروزه و عقیق سرخ.
- ظروف سفالی و فلزی: آثاری مانند جام‌ها و بشقاب‌های مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی ایران.
- نمایشگاه‌های مشترک: برای نخستین‌بار، آثار تاریخی ایران همراه با گنجینه شوسوئین در موزه ملی توکیو به نمایش درآمده است.
رژیم صهیونیستی: (300 قطعه)
- موزه بتصئیل: این موزه مجموعه‌ای از آثار ایرانی را به نمایش گذاشته که شامل ظروف سرامیک، برنز، نقره و طلا از دوره‌های هخامنشی، ساسانی و اسلامی است.
- قاچاق آثار در دوره پهلوی: بر اساس اسناد موجود، در دوره پهلوی، بخش عظیمی از آثار باستانی و اشیاء عتیقه توسط شبکه‌های قاچاق به سرقت رفته و به موزه‌های اسرائیل منتقل شده است
جمع بندی
ایران یکی از غنی‌ترین تمدن‌های جهان را دارد، اما متأسفانه بخش بزرگی از آثار تاریخی آن در موزه‌های خارجی است. برخی از این آثار به صورت قانونی، برخی در قالب هدایا، و بسیاری از طریق قاچاق و غارت از کشور خارج شده‌اند. آیا ایران می‌تواند این گنجینه‌های ارزشمند را پس بگیرد؟ تنها زمان پاسخ این سؤال را خواهد داد.
